Ths. Nguyễn Thị Lê Nga
Giảng viên - Ngành Thiết kế Đồ họa - Khoa Thiết kế sáng tạo
Trường Đại Học Công Nghiệp Dệt May Hà Nội
Email:ngantl@hict.edu.vn
Tóm tắt:
Bài nghiên cứu khám phá vai trò và chức năng của nghệ thuật trong các tác phẩm nghệ thuật tái chế nhằm bảo vệ môi trường. Nghệ thuật tái chế không chỉ mang tính thẩm mỹ mà còn truyền tải thông điệp mạnh mẽ về bảo vệ thiên nhiên và nâng cao nhận thức cộng đồng về các vấn đề môi trường. Tác phẩm nghệ thuật tái chế có khả năng tăng cao nhận thức cộng đồng, giúp người xem nhận thức rõ hơn về tác động của rác thải và sự cần thiết của việc bảo vệ môi trường. Ngoài ra, nghệ sĩ sử dụng các vật liệu bỏ đi để tạo ra những tác phẩm độc đáo, khuyến khích sự sáng tạo và đổi mới trong nghệ thuật. Các dự án nghệ thuật tái chế thường thu hút sự tham gia của cộng đồng, tạo ra mối liên kết xã hội và nâng cao tinh thần hợp tác giữa các cá nhân, tổ chức và cộng đồng. Những hoạt động này, không chỉ tạo ra không gian giao lưu mà còn khuyến khích mọi người cùng nhau hành động vì môi trường, từ đó nâng cao được ý thức trong việc tuyên truyền bảo vệ môi trường. Nghệ thuật tái chế góp phần quan trọng vào việc phát triển bền vững bằng cách giảm thiểu chất thải và khuyến khích việc sử dụng lại tài nguyên một cách hiệu quả. Nghiên cứu kết luận rằng, nghệ thuật tái chế không chỉ là một hình thức thể hiện sáng tạo độc đáo mà còn là một công cụ mạnh mẽ, giúp nâng cao nhận thức và thúc đẩy hành động bảo vệ môi trường trong cộng đồng.
Từ khóa: Chức năng nghệ thuật, nghệ thuật tái chế, bảo vệ môi trường.
1. ĐẶT VẤN ĐỀ
Mỹ học duy tâm cho rằng, nghệ thuật là sự biểu hiện của tình cảm thần thánh, của ý chí thượng đẳng siêu nhiên. Mỹ học duy tâm khách quan quan niệm nghệ thuật là sự biểu hiện của thế giới ý niệm. Mỹ học duy tâm chủ quan nhìn thấy bản chất của nghệ thuật trong một thứ cảm giác đặc biệt và cho rằng, nghệ thuật là đỉnh cao nhất của lý trí, là sự kết thúc của triết học [1].
Trải qua các nghiên cứu, nhiều nhà mỹ học hiện đại họ đã phát triển quan điểm nghệ thuật của Cantơ và Heeghen cùng các quan điểm khác của nghệ thuật hiện đại với những tuyên bố khác nhau, song đều bộc lộ một quan điểm chung: nghệ thuật không phải là sự phản ánh hiện thực, không liên quan gì đến xã hội; nó là sự phản ánh tự do; bằng cách riêng nó tạo ra thế giới của riêng nó – nghệ thuật là thế giới riêng của nghệ thuật [1]. Do nhu cầu của con người và xã hội nói chung, do sự phát triển của khoa học và nghệ thuật hiện đại, trên thế giới ngày nay cũng xuất hiện nhiều quan niệm mới. Sự lý giải mới về nghệ thuật có thể được mở rộng, thậm chí vượt lên một số quan niệm nghệ thuật hiện đại. Nghệ thuật là sản phẩm của con người – xã hội, không có nghệ thuật nếu không có con người – xã hội. Ngày nay, có nhiều vấn đề của xã hội xảy ra, trong đó vấn nạn ô nhiễm môi trường đã rất đáng báo động. Hiểu được chức năng của nghệ thuật có ảnh hưởng đến đời sống xã hội, người nghệ sĩ đã lựa chọn thổi hồn vào các tác phẩm mang tính nghệ thuật cao được làm từ “rác thải tái chế” để truyền tải thông điệp nâng cao nhận thức bảo vệ môi trường sống của con người.
Thông qua việc nghiên cứu về nghệ thuật, sẽ hiểu được hơn chức năng của nghệ thuật quan trọng như thế nào trong việc sáng tạo ra các tác phẩm nghệ thuật nói chung, các tác phẩm nghệ thuật tái chế nói riêng. Từ đó có thể vận dụng các kiến thức để hiểu những tác phẩm nghệ thuật tái chế, muốn có sự thu hút mang lại hiệu quả lan tỏa được thông điệp, muốn truyền tải hơn thì yếu tố nghệ thuật trong các sáng tạo đó rất cần và quan trọng. Đồng thời góp phần nâng cao hơn cho bản thân về kiến thức nghệ thuật, để có những tác phẩm sáng tạo tái chế tốt hơn.
2. NỘI DUNG NGHIÊN CỨU
2.1. Tổng quan về nghệ thuật
Theo chủ nghĩa Mác, nghệ thuật là một hiện tượng xã hội, xuất phát từ những mối liên hệ thực tế giữa nghệ thuật với toàn bộ các hiện tượng xã hội để giải thích nghệ thuật. Tất cả tạo nên sự phát triển và hoàn thiện các phương thức phản ánh trong bộ óc con người theo trình tự nhận thức – tác động – sáng tạo mang tính tích cực xã hội. Mỹ học Mác – Lê nin cũng cho rằng, nghệ thuật là hình thái ý thức xã hội đặc thù và ý thức thẩm mỹ là một hình thái độc đáo của ý thức xã hội, mang bản chất xã hội. Đời sống nghệ thuật được quy định bởi đời sống xã hội. Do đó, bản chất xã hội của nghệ thuật không phải là phương thức phản ánh xã hội bằng loại hình nghệ thuật nào, mà là sự phản ánh hiện thực đời sống. Nghệ thuật không tạo ra hiện thực, ngược lại hiện thực đời sống quy định nội dung bản chất của nghệ thuật [1].
Nghệ thuật, với tư cách là một hình thái độc đáo của ý thức xã hội, có tính độc lập tương đối, phản ánh hiện thực một cách độc đáo. Dựa trên các nghiên cứu của các nhà mỹ học về bản chất và tác động của nghệ thuật, các nghệ sĩ đã tạo ra những tác phẩm có ảnh hưởng lớn đến đời sống con người, sử dụng nghệ thuật để thức tỉnh cộng đồng. Trong bối cảnh các thành phố đang phải đối mặt với tình trạng rác thải và ô nhiễm nghiêm trọng, nghệ thuật trở thành công cụ hiệu quả để nâng cao nhận thức về vấn đề môi trường. Chẳng hạn, trong dự án nghệ thuật công cộng Phúc Tân, các nghệ sĩ đã sử dụng rác để minh họa vòng đời của vật chất, thể hiện sự tiết kiệm và tuần hoàn. Điều này giúp công chúng nhận thức rằng vật liệu phế thải có thể biến thành các tác phẩm nghệ thuật hấp dẫn và có tính giáo dục cao. Các tác phẩm này đã thay đổi cuộc sống của cư dân ven sông Hồng. Trước đây, cuộc sống của họ tạm bợ, với thói quen vứt rác và vệ sinh không đúng nơi. Tuy nhiên, dự án nghệ thuật tại bãi Phúc Tân đã nâng cao nhận thức của người dân, khiến họ cảm thấy không còn ở bên rìa thành phố mà có trách nhiệm bảo vệ các tác phẩm nghệ thuật. Chính họ trở thành những người bảo vệ môi trường tốt nhất.
“…Nghệ thuật sáng tạo ấy có tính thức tỉnh sâu sắc hơn rất nhiều so với nhiều biện pháp khác. Nó âm thầm trở thành một giá trị mới trong nhận thức về vật chất xung quanh không gian sống của chúng ta. Hà Nội đã nhìn thấy sông Hồng như một tiềm năng cần được thức tỉnh, cần được sử dụng để nâng cao giá trị tinh thần phẩm giá của người Hà Nội khi biết tôn trọng nguồn sông của mình.” (trích từ nhận xét của Kiến trúc sư Trần Huy Ánh) [3]
2.2. Chức năng của nghệ thuật trong các tác phẩm nghệ thuật tái chế
Nghệ thuật mang chức năng xã hội đặc thù là thỏa mãn nhu cầu thẩm mỹ của con người. Có thể chia thành bốn nhóm chức năng mang lại đặc trưng riêng (không thể thay thế) của nghệ thuật:
Một là, chức năng thưởng thức, bao gồm: khoái cảm, giải trí, đền bù, là chức năng đặc biệt và ưu trội của nghệ thuật, vì chỉ có nghệ thuật mới có thể đem lại khoái cảm, thích thú, hưng phấn riêng mà không gì thay thế được. Các khoái cảm do nghệ thuật đem lại là khoái cảm thẩm mỹ - loại khoái cảm vừa giải trí, vừa làm thanh thản tâm hồn, đem lại niềm hưng phấn trọn vẹn chân – thiện – mỹ. Anh Lê Ngọc Thuận, sáng lập thương hiệu đồ gỗ mỹ nghệ Coco Casa. Đã có nhiều tác phẩm tái chế từ những thanh gỗ, củi được nhặt lại sau mỗi đợt mưa bão đến [Hình 1a, 1b, 1c]. “Khi ấy tôi đã sử dụng những thanh gỗ trôi nổi mà mình thu gom được sau trận lụt để trang trí cho homestay của mình tại bãi biển An Bàng (Hội An, Quảng Nam). Nhiều du khách cảm thấy thích thú và dành cho tôi nhiều lời khen về giá trị mỹ thuật, giá trị văn hóa trong mỗi sản phẩm. Trong thời gian dịch bệnh diễn biến phức tạp, tôi có thêm nhiều thời gian để tập trung cho các ý tưởng, mẫu mã sản phẩm, vừa bán trực tiếp, vừa bán online”. Đối với anh, không chỉ dừng lại ở việc tạo ra những tác phẩm nghệ thuật tái chế từ củi lũ, mà phải đưa sản phẩm lên một tầm cao mới, lồng ghép văn hóa bản địa vào trong từng sản phẩm, "bán câu chuyện, bán văn hóa, giá trị, bán cả linh hồn và đôi tay của nghệ nhân". Có thể thấy, tác phẩm nghệ thuật tái vẫn đảm bảo được yếu tố chức năng thưởng thức của nghệ thuật, mang lại giá trị thưởng thức cái đẹp, tạo cho con người (người tiêu dùng) cảm giác thích thú, hưng phấn với các tác phẩm nghệ thuật tái chế đó.
Hình 1a, 1b, 1c: Tác phẩm tái chế của Lê Ngọc Thuận [2]
Hai là chức năng nhận thức [1], khả năng nhận thức của nghệ thuật mang những đặc trưng riêng mà các hình thức ý thức khác không có. Nghệ thuật phản ánh lý tưởng của con người, nhận thức thế giới qua cảm quan và cảm xúc mạnh mẽ, đi sâu vào nội tâm của con người, phát hiện những quy luật tình cảm riêng biệt. Với mong muốn hồi sinh một không gian công cộng vốn là nơi tập kết rác, năm 2020 dự án nghệ thuật công cộng Phúc Tân đã được tổ chức với rất nhiều tác phẩm nghệ thuật tái chế đến từ 16 nghệ sĩ. Các nghệ sĩ đã kỳ công lựa chọn, sử dụng phế liệu để tạo nên những tác phẩm mang lại sức sống mới cho không gian này. Ngoài các tác giả trong nước, hai nghệ sĩ nước ngoài tham gia dự án là nhà thiết kế Tây Ban Nha Diego Cortiza và họa sĩ Australia George Burchett cũng đóng góp tác phẩm được tạo nên từ phế thải với cách tạo hình đẹp mắt. Đặc biệt, nhà thiết kế Diego Cortiza thu gom những chiếc bu gà ở chợ Long Biên (Hà Nội), sơn màu, biến chúng thành những chiếc lồng đèn soi chiếu hình ảnh thân con rồng... Khu bờ vở Phúc Tân (quận Hoàn Kiếm) trước đây vốn là nơi tập kết rác thải, nhưng hiện nay đã được hồi sinh nhờ những tác phẩm nghệ thuật sáng tạo từ vật liệu tái chế. Hay ở dự án "Halong Zero Waste - Hạ Long không rác thải", công chúng được chiêm ngưỡng triển lãm tác phẩm tái chế quy mô lớn tại Hạ Long (Quảng Ninh). Từ hơn 6 tấn rác thải được thu gom, nhóm nghệ sĩ đã sáng tạo hơn 40 tác phẩm nghệ thuật độc đáo, giúp người xem có cảm nhận, góc nhìn đa chiều về tình trạng ô nhiễm môi trường trong xã hội hiện đại. Các tác phẩm tái chế này đã tạo nên một điểm nhấn thú vị cho không gian so với các khu nghệ thuật công cộng, góp phần nâng cao nhận thức của người dân về môi trường và không gian sống xung quanh.
Hình 2: TP: Kẹp tóc. Tác giả: Trần Tuấn (Ảnh chụp: Nguyễn Thế Sơn) [4] |
Hình 3: TP: #PhucTanGang.
Tác giả: Nguyễn Xuân Lan. (Ảnh chụp: Nguyễn Thế Sơn) [4] |
Hình 4: Tác phẩm của nhà thiết kế Diego Cortiza [5] |
Hình 5: Tác phẩm “Hạnh phúc vô hình” (chất liệu gỗ) [6] |
Ba là chức năng giáo dục [1], các tác phẩm nghệ thuật chứa đựng giá trị chân, thiện, mỹ, cô đọng tri thức và tình cảm của con người, có khả năng nhân lên nhiều lần vốn sống tình cảm và lý trí. Xoay quanh các giá trị đó, nghệ sĩ khơi gợi thái độ yêu, ghét, cảm phục, khinh bỉ của người cảm thụ với nhiều cung bậc và sắc thái khác nhau. Việc xây dựng và rèn luyện cảm xúc thẩm mỹ, bồi dưỡng năng lực đánh giá và định hướng giá trị sáng tạo thẩm mỹ là những ưu thế độc đáo của nghệ thuật trong giáo dục. Ngày nay, việc sử dụng nghệ thuật như là một phương thức giáo dục không còn lạ lẫm, thông qua các tác phẩm nghệ thuật để hướng đến giáo dục các vấn đề khác nhau. Cụ thể, chính là sự giáo dục cho thế hệ trẻ từ các lứa tuổi khác nhau. Nghệ thuật tái chế cũng chính là một trong những loại hình được sử dụng để giáo dục trẻ, thông qua các bài học mỹ thuật sáng tạo tái chế, hoặc thông qua các dự án về bảo vệ môi trường được tổ chức với nhiều phương thức khác nhau tại các trường học. Có thể sử dụng các vỏ chai nhựa, các vỏ hộp sữa, túi nylon để sáng tạo thành đồ chơi, hộp đựng bút,…v.v… Từ đó trẻ được giáo dục rằng, những vật tưởng như bỏ đi như vậy vẫn có thể tạo ra thành các sản phẩm mang tính thẩm mỹ, ứng dụng được, mà còn có ý nghĩa góp phần bảo vệ môi trường sống.
Hình 6: Chiếc túi đi chợ được làm từ nylon tái chế [7]
Bốn là chức năng giao lưu [1], khả năng giao lưu của nghệ thuật rất đặc biệt. Trước hết, nghệ thuật là sự thăng hoa của tinh thần (tư tưởng, tình cảm, ý chí) con người, là thông điệp kết nối giữa người với người, có khả năng truyền tải thông tin thẩm mỹ cho hiện tại và các thế hệ mai sau. Nghệ thuật có lợi thế đặc biệt là giao lưu bằng ngôn ngữ sống động – ngôn ngữ nghệ thuật. Hình tượng nghệ thuật được xây dựng qua ngôn từ, động tác, âm thanh, đường nét, khối và màu sắc với những kết hợp ước lệ mà bất kỳ dân tộc nào cũng có thể hiểu. Việc sử dụng ngôn ngữ nghệ thuật để truyền tải thông điệp giúp tìm ra tiếng nói chung, tạo nên sự hòa nhập và thấu hiểu. Chẳng hạn, trong việc bảo vệ môi trường, nhiều tác phẩm nghệ thuật tái chế được các nghệ sĩ sáng tạo từ vật liệu tái chế với các chủ đề đa dạng, thể hiện tiếng nói chung hiệu quả, dù là từ nghệ sĩ trong nước hay quốc tế. Năm 2011, tác giả có tham gia chương trình “sáng tạo nghệ thuật vì hành tinh xanh” tại Thượng Hải. Chương trình tổ chức nhằm mục đích giao lưu các sáng tạo nghệ thuật tái chế từ các nghệ sĩ tới từ 4 nước: Việt, Pháp, Ý, Trung. Trong chương trình, ngoài các tác phẩm cá nhân của các nghệ sĩ tới từ các nước, đã có các tác phẩm nghệ thuật tái chế độc đáo được tạo ra từ các nhóm làm việc các nước với nhau. Như vậy có thể nói, thông qua nghệ thuật các nghệ sĩ được giao lưu hòa nhập tìm tiếng nói chung thể hiện quan điểm, nhắn gửi thông điệp bảo vệ môi trường tới cộng đồng bằng các tác phẩm nghệ thuật. Từ các tác phẩm nghệ thuật đó, cộng đồng cũng sẽ thấu hiểu được ý nghĩa thông điệp mà các nghệ sĩ hướng đến và lối sống xanh sẽ hình thành khi có sự chung tay cùng cả cộng đồng xã hội.
Hình 7: TP: Gánh hàng rong. Tác giả: Nguyễn Thị Lê Nga [ảnh tác giả tự chụp]
Như vậy, có thể thấy rằng trong nghệ thuật, các chức năng liên kết chặt chẽ với nhau, cho phép các nghệ sĩ sáng tạo ra những tác phẩm độc đáo. Cả bốn nhóm chức năng này được thể hiện hài hòa trong các tác phẩm nghệ thuật nói chung, và đặc biệt là trong nghệ thuật tái chế. Dưới bàn tay tài hoa của người nghệ sĩ, những vật liệu như sắt vụn, gỗ vụn và đồ nhựa được hồi sinh thành những tác phẩm nghệ thuật sáng tạo, để lại ấn tượng khó quên cho người xem. Việc khám phá phế thải, thu thập và tạo ra một đời sống mới cho chúng là công việc đòi hỏi sự kiên trì. Với quan điểm "nghệ thuật là liệu pháp để cân bằng và tái tạo cuộc sống", nhiều nghệ sĩ đã miệt mài sáng tạo để chuyển tải thông điệp xanh, thức tỉnh cộng đồng trước các vấn đề về môi trường.
2.3. Hiệu quả của nghệ thuật trong các tác phẩm nghệ thuật tái chế góp phần nâng cao ý thức bảo vệ môi trường
Với phong trào nghệ thuật tái chế, nhiều dự án đã được tổ chức thường xuyên ở quy mô lớn nhỏ khác nhau, thu hút đông đảo cộng đồng tham dự và lan tỏa thông điệp ý nghĩa. Mỗi tác phẩm nghệ thuật tái chế, dù là đơn lẻ hay thuộc các dự án lớn, đều được các nghệ sĩ đầu tư nâng tầm nghệ thuật, mang lại giá trị rất hiệu quả.
Chẳng hạn, tại dự án nghệ thuật công cộng Phúc Tân, sau khi hoàn thành, con đường không còn rác thải bẩn thỉu, và người dân đã nâng cao ý thức bảo vệ môi trường, trở thành những người bảo vệ môi trường tích cực. Con phố đã trở thành điểm đến check-in ưa thích của giới trẻ. Một ví dụ khác là dự án triển lãm nghệ thuật "Halong Zero Waste - Hạ Long không rác thải", thu hút sự quan tâm lớn từ giới trẻ và người dân. Triển lãm đã thu hút đông đảo nhân dân đến thưởng ngoạn, đồng thời gửi đi thông điệp “Hãy chung tay bảo vệ môi trường”. Các tác phẩm nghệ thuật tái chế như của anh Lê Ngọc Thuận ở Quảng Nam, sử dụng gỗ từ các vùng lũ để tái chế, hay những tác phẩm đơn giản biến thành đồ dùng trang trí, đều được hưởng ứng nhiệt tình và mang lại hiệu quả lớn trong việc nâng cao nhận thức cộng đồng về bảo vệ môi trường.
Hiện nay, việc sử dụng vật liệu tái chế đã trở nên quen thuộc với không chỉ giới nghệ sĩ mà còn với số đông công chúng, được ứng dụng thường xuyên trong đời sống hằng ngày từ bài tập mỹ thuật của các bé trong trường học đến việc trang trí các không gian công cộng rộng lớn. Đó chính là sự tác động to lớn của nghệ thuật tới cộng đồng mang hiệu quả không giới hạn.
3. KẾT LUẬN
Vậy có thể thấy, vai trò và chức năng của nghệ thuật có tác động rất lớn đến đời sống xã hội của con người. Nghệ thuật không chỉ là phương tiện để thể hiện cảm xúc mà còn là kênh truyền tải các thông điệp tích cực, góp phần nâng cao nhận thức của cộng đồng. Các tác phẩm nghệ thuật tái chế đã chứng minh giá trị của mình không chỉ trong việc làm đẹp không gian mà còn trong việc nâng cao nhận thức về giá trị văn hóa, xây dựng thương hiệu và khơi gợi niềm tự hào cho cộng đồng.
Nghệ thuật ngày nay không còn bó buộc trong các chất liệu truyền thống, mà các nghệ sĩ có thể sáng tạo từ những vật liệu bất ngờ như lá cây, vỏ cây, cát, bao thuốc lá, vỏ lon bia, và gáo dừa. Chính sự đa dạng này, khiến nghệ thuật trở nên gần gũi và dễ tiếp cận hơn. Nghệ thuật không cần phải cao siêu hay lãng mạn; đôi khi, chính những tác phẩm bình dị và dân dã lại mang đến cho người xem cảm xúc bất ngờ và thích thú.
Từ đó, có thể thấy chức năng nghệ thuật rất quan trọng trong việc sáng tạo ra các tác phẩm nghệ thuật nói chung và nghệ thuật tái chế nói riêng. Những tác phẩm này không chỉ mang lại hiệu quả lan tỏa thông điệp mà còn góp phần nâng cao ý thức bảo vệ môi trường trong cộng đồng. Nghệ thuật, với sức mạnh kết nối và truyền cảm hứng, sẽ tiếp tục đóng vai trò thiết yếu trong việc xây dựng một xã hội bền vững và ý thức cộng đồng mạnh mẽ hơn.
TÀI LIỆU THAM KHẢO
[1] PGS.TS Nguyễn Văn Huyên (chủ biên) (2004), Giáo trình mỹ học đại cương, NXB chính trị quốc gia.
[2] Công Bính (2022), Người tái sinh củi lũ thành tác phẩm nghệ thuật, báo dantri.com.vn, ngày 19/4/2022. https://dantri.com.vn/lao-dong-viec-lam/nguoi-tai-sinh-cui-lu-thanh-tac-pham-nghe-thuat-20220401111659363.htm
[3] Thúy Đinh (2022), Sống xanh - nhìn từ nghệ thuật tái chế: trách nhiệm của giới sáng tạo, báo hanoimoi.vn, ngày 21/1/2022. https://hanoimoi.vn/song-xanh-nhin-tu-nghe-thuat-tai-che-trach-nhiem-cua-gioi-sang-tao-465159.html
[4] Nguyễn Trần An Đàm (2023), Dự án nghệ thuật công cộng Phúc Tân, Tạp chí mỹ thuật, ngày 19/4/2023. https://tapchimythuat.vn/du-an-nghe-thuat-cong-cong-phuc-tan/
[5] An Đạt (2020), Con đường nghệ thuật ở bãi rác Phúc Tân: kể chuyện về sông hồng, Tạp chí thể thao văn hóa, ngày 25/2/2020. https://thethaovanhoa.vn/con-duong-nghe-thuat-o-bai-rac-phuc-tan-ke-chuyen-ve-song-hong-20200225062727086.htm
[6] An Định (2022), "Sống xanh" - nhìn từ nghệ thuật tái chế: một xu hướng có sức lan tỏa mạnh mẽ, báo Lai Châu, ngày 2/1/2022. https://baolaichau.vn/van-hoa/song-xanh-nhin-tu-nghe-thuat-tai-che-mot-xu-huong-co-suc-lan-toa-manh-me
[7] Hoa Nữ (2022), Đẹp hút hồn với những sản phẩm tái chế từ rác thải túi ni lông, báo Thanh Niên, ngày 3/5/2022. https://thanhnien.vn/dep-hut-hon-voi-nhung-san-pham-tai-che-tu-rac-thai-tui-ni-long-1851454812.htm