Vũ Thị Sim - Khoa thiết kế sang tạo
simvt@hict.edu.vn
TÓM TẮT
Ngành thời trang và dệt may được xem là một trong những tác nhân gây ô nhiễm môi trường lớn nhất trên thế giới. Theo McKinsey, hằng năm ngành này thải ra hơn 1,2 tỉ tấn rác thải, ảnh hưởng không nhỏ tới môi trường. Đặc biệt, các loại sợi tổng hợp có nguồn gốc từ dầu mỏ và sợi dệt như polyester có thể mất tới 200 năm để phân hủy. Do đó, việc cần phải chuyển hướng sang dùng các vật liệu sinh học với tiềm năng giúp phát triển ngành dệt may và thời trang bền vững hơn hiện đang được ghi nhận trên toàn cầu. Cùng với sự phát triển của công nghệ và khuynh hướng phát triển bền vững tất yếu, nhiều loại chất liệu mới ra đời đã và đang định hình tương lai của ngành thời trang xanh. Để có thể hiểu rõ hơn về các chất liệu bền vững, thân thiện với môi trường, bài viết đề cập đến một số chất liệu sinh học như: chất liệu làm từ vỏ hải sản và bã cà phê, chất liệu làm từ bột gỗ, tơ sen... Với phạm vi bài viết chủ yếu giới thiệu một số chất liệu thân thiện với môi trường, các đặc điểm, tính chất, ứng dụng của chất liệu cùng hình ảnh minh hoạ sinh động, hấp dẫn.
Từ khóa: Vật liệu bền vững, thời trang xanh, vật liệu sinh học, tái chế
1. Đặt vấn đề
Nếu như trước đây lượng áo quần được sản xuất hàng loạt với tốc độ nhanh chóng như thế nào thì hiện tại điều này đã hoàn toàn trái ngược. Với tình hình nền kinh tế bị khủng hoảng và đi xuống. Đồng hành với nó đó là lượng sản phẩm thời trang bán ra rất chậm làm cho nhiều hãng thời trang bị ứ đọng hàng tồn kho. Cũng nhờ vào sự việc này mà thời trang thế giới đã thức tỉnh hơn trong việc tạo ra một ngành công nghiệp thời trang bền vững. Nhiều hãng đã quan tâm hơn đến việc tạo ra các sản phẩm thân thiện với môi trường. Theo một số nghiên cứu được thống kê, có hơn 87% người Mỹ quan tâm đến việc mua sắm các sản phẩm thời trang mà chúng mang lại lợi ích cho xã hội và kinh tế. Thay vì sử dụng các sản phẩm theo xu hướng mới của thời trang, thì mọi người chọn những sản phẩm có tính bền và sử dụng tiện lợi được trong nhiều hoàn cảnh hơn.
Các nhãn hàng nổi tiếng ngày nay đang bắt kịp theo xu hướng thời trang bền vững như Nudie Jeans, Tribe Alive, Levi’s, SAYE, Gucci, Prada, Versace… Qua đó có thể nhận thấy rằng thời trang bền vững thực sự cần thiết cho trái đất của chúng ta hiện tại.
Ở Việt Nam, ngành công nghiệp thời trang bền vững bắt đầu xuất hiện rõ nhất vào năm 2016. Sự xuất hiện này được rất nhiều khách hàng và người tiêu dùng đón nhận.
Một số nhà thiết kế nổi tiếng của Việt Nam đã cho ra đời các bộ sưu tập thời trang tiếp cận với xu hướng thời trang bền vững như: Thiết kế Vũ Thảo, thiết kế Trần Hùng, thiết kế Tom Trandt, thiết kế Võ Công Khanh… cũng đã có rất nhiều hãng thời trang may mặc đang chuyển theo xu hướng thời trang bền vững nhằm bảo vệ môi trường được tốt hơn. Và một trong những tiêu chí đó chính là sử dụng những loại vật liệu vải thân thiện với môi trường. [2]
2. Nội dung
2.1. Vải thân thiện với môi trường là gì?
Vải thân thiện với môi trường là loại vải có khả năng tự huỷ sinh học và trong quá trình tạo ra các sợi vải không thải ra những chất độc hại làm ô nhiễm môi trường.
Mặc dù có nhiều loại vải được dệt từ những nguyên liệu thiên nhiên nhưng trong quá trình dệt, con người sử dụng thêm những chất hoá học khác nhằm tạo độ bền hoặc giúp vải có khả năng bám màu nhuộm tốt, những chất hoá học này không được xử lý tốt trước khi thải ra bên ngoài môi trường, gây ô nhiễm không khí và nguồn nước. Và những loại vải được dệt từ những nguyên liệu tổng hợp sau khi con người không sử dụng nữa, chúng sẽ trờ thành những đống rác lớn không có khả năng tự phân huỷ. Việc chậm hoặc không phân huỷ sẽ làm cho môi trường phải hứng chịu thêm một lượng rác thải lớn, sinh ra những chất gây ô nhiễm cho bầu không khí. Sự tàn phá nặng nề mà ngành thời trang mang đến cho môi trường nói chung và với các loại vải nói riêng ngày càng một nghiêm trọng, chính vì lý do này mà hiện nay mọi người đang có xu hướng chuyển qua sử dụng những loại vải thân thiện và gần gũi với môi trường hơn. Tuy nhiên số lượng vải này vẫn đang rất ít. [3]
2.2. Một số loại vải thân thiện với môi trường
2.2.1. Vải Tômtex
Vải Tômtex do nhà thiết kế Uyên Trần - người chiến thắng giải thưởng Sáng tạo CFDA’s Design Scholar K11 sáng tạo ra, Tômtex là một loại chất liệu có khả năng phân huỷ sinh học, có tính chất tương tự như da động vật được làm từ vỏ hải sản kết hợp bã cà phê. Loại chất liệu sinh học này có thể tạo nên nhiều kiểu hoa văn trên bề mặt có thể dùng thay thế cho da động vật trong ngành công nghiệp thời trang. Bởi vì được làm từ vỏ của các loại hải sản, trong đó có vỏ tôm, loại chất liệu này đủ mềm để có thể khâu máy hoặc khâu tay. [5]
Hình 1: Chất liệu vải Tômtex [5]
Từ các loại vỏ tôm, cua và tôm hùm phế thải cùng với vảy cá, để chiết xuất ra một chất tạo màng sinh học gọi là chitin. Chất này được tìm thấy trong vỏ ngoài của côn trùng và động vật giáp xác, khiến chúng vừa cứng vừa dẻo. Sau đó chất này sẽ kết hợp với cà phê phế thải. Hỗn hợp này được nhuộm bằng cách sử dụng các màu tự nhiên từ than, cà phê hay đất đỏ, để tạo ra nhiều lựa chọn màu sắc khác nhau.
Sau khi trộn tất cả các thành phần, vật liệu sinh học được đổ vào khuôn, khi đó được làm khô bằng nhiệt độ trong không khí trong hai ngày. Quá trình này không yêu cầu nhiệt, do đó nó tiết kiệm nhiều năng lượng hơn và giảm lượng khí thải carbon. Điều quan trọng, để tạo hoa văn bề mặt, nhà thiết kế tự làm thủ công bằng đất sét hoặc sử dụng quy trình in 3D. Điều này giúp nhà thiết kế tự tạo hoạ tiết hoa văn trên bề mặt da như da cá sấu, da cá… tuỳ theo yêu cầu. [5]
Hình 2: Hoa văn họa tiết vải Tômtex [5]
Chất liệu Tômtex cũng có thể được làm tuỳ ý như da, hay giống như cao su hoặc giống như nhựa bằng cách điều chỉnh công thức và cách sản xuất. Vì vậy, có thể ứng dụng bên ngoài ngành thời trang cho lĩnh vực bao bì, nội thất hoặc thiết kế công nghiệp. Vật liệu tạo ra cũng có khả năng chống nước tự nhiên bằng cách phủ thêm một lớp sáp ong. Khi một sản phẩm của Tômtex đã hết tuổi thọ, nó có thể được tái chế hoặc để phân hủy sinh học. [5]
Hình 3: Ứng dụng chất liệu vải Tômtex [5]
Vật liệu sinh học Tômtex tái chế có hiệu suất và chất lượng cao giống như vật liệu ban đầu, vì vậy nó tối đa hóa vòng đời của sản phẩm đồng thời giảm thiểu tác động tiêu cực đến môi trường. Ngoài ra nếu Tômtex được đưa vào bãi rác, nó sẽ tự phân hủy hoàn toàn trong môi trường tự nhiên trong vài tháng và có thể hoạt động như một loại phân bón cho cây trồng.
2.2.2. Vải Lyocell
Vải Lyocell hay còn gọi là vải Tencel là loại vải sinh học được đánh giá an toàn và thân thiện với môi trường nhất trên thị trường hiện nay. Tencel được sản xuất từ cellulose có trong bột gỗ của các cây thuộc họ nhà tre như cây bạch đàn, cây khuynh diệp.
Quy trình sản xuất vải Tencel (Lyocell) sẽ bao gồm việc thu hoạch vỏ gỗ của các loại cây như bạch đàn, khuynh diệp sau đó vỏ cây sẽ được sơ chế làm sạch bụi bẩn và nghiền thành bột. Bột gỗ sẽ tiếp tục được kéo thành sợi bằng công nghệ Nano. Chính nhờ yếu tố thân thiện môi trường từ khâu nguyên liệu đầu vào đến quá trình kéo sợi nên vải tencel rất an toàn cho sức khỏe người mặc. Khác với những loại vải khác, Lyocell có quy trình sản xuất khép kín nên việc đưa các chất thải ra môi trường dường như không có. Các loại cây lấy gỗ để tạo ra vải Lyocell không cần các loại thuốc trừ sâu nhưng vẫn có thể phát triển được. Sau khi chế ra bột gỗ, sẽ có quá trình xúc tác với oxit amin, tuy nhiên lượng chất này sẽ được sử dụng liên tục qua nhiều lần chế tạo vải, vì thế lượng chất này không bị thải ra ngoài môi trường, khi vải Lyocell được tạo thành từ những thành phần tự nhiên thì chúng sẽ có khả năng tự phân huỷ sinh học rất cao. [4]
Hình 4: Chất liệu Vải Tencel [4]
- Ưu điểm: Bên cạnh thân thiện môi trường, vải Tencel (Lyocell) còn sở hữu nhiều ưu điểm vượt trội so với các dòng vải khác trên thị trường: Với nguyên liệu 100% từ bột gỗ thiên nhiên cùng quy trình sản xuất hiện đại, không sử dụng các hóa chất độc hại nên điều dễ hiểu là vải Tencel (Lyocell) tuyệt đối an toàn cho sức khỏe người dùng. So với một số loại sợi tổng hợp khác, Vải Tencel không gây ra các vấn đề như dị ứng, kích ứng cho làn da. Chính vì thế, Tencel luôn là lựa chọn hàng đầu của nhiều gia đình quan tâm đến vấn đề sức khỏe. Vải Tencel (Lyocell) mát lạnh, mềm mại khi sờ vào nên rất thích hợp để làm các trang phục lót trong cơ thể hoặc đồ ngủ. Bên cạnh đó, vải tencel có khả năng hút ẩm tuyệt vời nên không gây cảm giác bí bách, hầm nóng. Chính nhờ khả năng này nên vải Tencel (Lyocell) không tạo điều kiện để vi khuẩn làm ổ trên mặt vải gây hại cho sức khỏe người dùng. Bên cạnh đó, vải Tencel cũng rất khó bám bụi. Ngoài ra, vải Tencel (Lyocell) không bị nhăn nhàu khi gấp và giặt. Bên cạnh đó, khâu giặt giũ, phơi phóng vải Tencel (Lyocell) cũng tương đối dễ dàng có thể giặt bằng máy hoặc bằng tay đều được.
- Nhược điểm: Màu sắc trên vải khá dễ phai màu. Vải dễ bị co lại trong quá trình giặt giũ nhưng nếu ở trạng thái khô, vải lại khôi phục hình dáng ban đầu. Các họa tiết in trên vải cũng không đa dạng nên có thể không đáp ứng được nhu cầu thẩm mỹ của nhiều người. Bên cạnh đó, giá thành vải Tencel (Lyocell) khá cao so với các loại vải có nguồn gốc tổng hợp. [4]
Ứng dụng: Chính nhờ thân thiện môi trường, thoáng mát, hút ẩm tốt, vải tencel rất ưa chuộng để sản xuất các sản phẩm may mặc dành riêng cho mùa hè và đồ ngủ
Hình 5: Ứng dụng vải Tencel (Lyocell) vào may mặc [4]
Bên cạnh ứng dụng may mặc, vải tencel (Lyocell) còn được yêu thích để làm vỏ bọc cho các vật dụng phòng ngủ như nệm, chăn, ga, gối… nhờ ưu điểm an toàn cho sức khỏe và khả năng thấm hút mồ hôi tốt, không bám bụi.
Hình 6: Ứng dụng vải Tencel (Lyocell) vào sản xuất chăn ga gối đệm [4]
2.2.3. Vải lụa tơ sen
Vải lụa tơ sen là một loại vải đặc biệt được dệt từ những sợi lấy từ phần cuống của hoa sen. Vải sợi tơ sen mang những đặc điểm nổi bật như mềm nhẹ, thoáng khí. Quy trình sản xuất vải lụa vô cùng phức tạp, đòi hỏi tay nghề chuyên môn cao. Và cũng chính vì những lý do đó mà giá thành của vải được liệt kê vào phân khúc đắt đỏ nhất trên thế giới. [1]
Hình 7: Vải lụa tơ sen
- Tính chất của lụa tơ sen: Độ đàn hồi tốt; Khả năng chống nước và thấm hút mồ hôi tốt; Vải nhanh khô cũng như không có hóa chất độc hại; Sợi vải mềm mịn, thoáng mát; Quy trình trồng cây, thu hoạch đến khi lấy nguyên liệu sản xuất đều nằm trong phạm vi đảm bảo phát triển bền vững. [1]
- Quy trình sản xuất lụa tơ sen: Cuống sen là bộ phần chủ chốt dùng để dệt ra sợi vải. Khi thu hoạch hoa sen, người ta sẽ tiến hành loại bỏ phần lá và hoa, chỉ giữ lại phần cuống, sau đó để đảm bảo vẻ sáng đẹp cho sợi vải tạo ra thì cuốn sẽ được đem đi rửa với nước sạch ngay sau khi thu hoạch. Tiếp theo là tiến hành rút tơ sen:Quá trình rút tơ sen được thực hiện bằng cách dùng sao khứa nhẹ bao quanh cuống sen, tiếp đến dùng tay không vặn gộp từ 5 đến 6 cuống để tiến hành lấy sợi tơ ra khỏi thân cây. Sau khi rút được sợi tơ, người nghệ nhân sẽ đặt phần tơ đó lên trên bàn rồi tiếp tục dùng tay để ve tròn tơ lại. Việc làm được thực hiện liên tục đến khi những sợi tơ dày hơn, sau đó sẽ được treo lên để làm khô chúng. Sợi tơ sau khi rút và được làm khô sẽ được quay thành từng ống nhỏ và được móc lên trên trục con thoi để tiến hành dệt vải, trong quá trình dệt vải cần duy trì độ ẩm để giữ cho sợi tơ luôn mát. Vải sau khi vừa được dệt xong tiếp theo sẽ được mang đi nhuộm màu. Các chất liệu nhuộm sẽ bao gồm những thành phần thân thiện với môi trường và không bao gồm các chất phụ gia khác. [1]
- Ưu điểm của lụa tơ sen:
+ Sự mềm mịn tốt: Được tạo nên bởi một quy trình đòi hỏi sự khéo léo và tay nghề cao, nên hầu hết những mảnh lụa tơ sen đều có chất lượng cũng như giá trị cao. Tuy không đạt độ sáng như các loại vải lụa tơ tằm thông thường, nhưng cảm giác mềm mịn mà lụa tơ sen mang lại thì không thể sánh bằng.
+ Chất liệu thân thiện con người và môi trường: Hầu hết các loại vải hiện nay sau khi dệt đều tạo ra các chất thải độc hại. Nhưng đối với lụa tơ sen thì khác, do được làm từ hoa sen nên khi sản xuất sẽ không tồn tại các chất thải, bên cạnh đó đây còn là vật liệu có thể tự tái chế, đảm bảo an toàn và thân thiện môi trường sống
+ Chống được tia UV: Đây là một trong những đặc điểm nổi bật của lụa tơ sen, vải có khả năng cách nhiệt và chống chọi tốt trước điều kiện môi trường. Nên vào những ngày hè nắng nóng, chất liệu khi mặc vào sẽ làm cho con người trở nên vô cùng thoải mái.
+ Thẩm mỹ cao: Với sự hoàn thiện gia công đạt tiêu chuẩn trên từng milimet vải, vì thế thành phẩm lụa tơ sen được đảm bảo uy tín cũng như kỳ công cao, mang lại giá trị thẩm mỹ cũng như sức hút đặc trưng riêng biệt.
+ Khử mùi: Do một phần đến từ chất liệu chính làm vải đó là hoa sen, bản chất của hoa mang mùi hương dịu nhẹ, vì thế khi được dùng để sản xuất vải cũng sẽ tạo nên thành phẩm có đặc điểm mùi tương tốt, giúp khử mùi hôi và hạn chế sự sinh trưởng của vi khuẩn.
- Nhược điểm của lụa tơ sen:
+ Tốn nhiều thời gian: Quy trình dùng để sản xuất hoàn thiệu vải lụa này tốn rất nhiều công sức và thời gian bỏ ra. Bắt đầu từ việc thu thập nguyên liệu chính là cuốn sen, vì sen nở theo mùa nên không phải lúc nào cũng thu hoạch được nên để sản xuất và có đủ chất liệu thì sẽ mất một khoảng thời gian để đợi chờ. Bên cạnh đó, quá trình sản xuất thành phẩm cần đòi hỏi số lượng người lao động nhiều, nên tốn thời gian để tập hợp nhân lực.
+ Giá thành cao: Vì được sản xuất từ chất liệu hiếm và sinh trưởng theo mùa, nên để sở hữu sản phẩm lụa tơ sen thì bạn cần phải bỏ ra được số tiền rất lớn. Trung bình ước tính, một chiếc khăn được dệt từ chất liệu lụa này dao động từ 4 đến 5 triệu đồng cho một sản phẩm. [1]
- Ứng dụng của lụa tơ sen: Vì là một chất liệu cao cấp và khá hiếm, nên hiện nay lĩnh vực ứng dụng sử dụng lụa tơ sen không nhiều. Trong số đó có thể kể đến các sản phẩm như: áo dài, áo khoác, khăn,… [1]
Hình 8: Ứng dụng vải tơ sen [1]
- Một số lưu ý khi sử dụng lụa tơ sen
+ Giặt nhẹ tay: Do tính chất vải lụa tơ sen thường rất mỏng và tương đối mềm nên để hạn chế sự hư hỏng hay rách xước, thì khi giặc giữ bạn cần hạn chế lực tay và giữ cho thật nhẹ nhàng khi giặt.
+ Hạn chế chất tẩy: Các sợi tơ sen sẽ có khả năng phản ứng mạnh với các loại hóa chất thông thường, vì thế để đảm bảo bạn cần hạn chế sử dụng các hợp chất này.
+ Tránh ánh nắng trực tiếp: Một trong những đặc điểm của lụa tơ sen là nhanh khô, nên nếu để quá lâu dưới ánh nắng trực tiếp có thể làm hỏng vải.
+ Tránh không khí ấm: Một hạn chế khác là lụa tơ sen rất dễ bị ẩm mốc nếu để trong thời tiết ẩm thấp cao. Vì thể bạn cần đảm bảo công tác bảo quản và tuyệt đối an toàn cho chất liệu. [1]
3. Kết luận
Việc tìm hiểu và ứng dụng các chất liệu thân thiện với môi trường vào thiết kế trang phục thời trang là khá cần thiết trong giai đoạn hiện nay. Khi mà vấn đề môi trường đang được quan tâm đặc biệt là đối với ngành thời trang, Thời trang bền vững (sustainable fashion) được giới chuyên môn dự đoán sẽ trở thành xu hướng quan trọng cho nền thời trang trong tương lai. Bởi các chất liệu thân thiện với môi trường có khả năng tự huỷ sinh học và trong quá trình tạo ra các sợi vải không thải ra những chất độc hại làm ô nhiễm môi trường, tạo ra những sản phẩm thời trang xanh, “Thời trang bền vững”
TÀI LIỆU THAM KHẢO
4. Minstore. Vải Tencel (Lyocell) là gì? Phân loại, ưu nhược điểm, ứng dụng của vải. [https://minstore.vn/]
5. STYLE REPUBLIK (2021). Tômtex: Chất liệu bền vững từ vỏ tôm và bã cà phê được làm bởi người Việt. [https://style-republik.com/] [ngày đăng: 10/6/2021]